در نشتیفان خواف در شمال شرقی ایران، «حاج علی‌محمد اعتباری» آخرین حافظ سنت‌های باستانی و کهن است.

اکنون اعتباری زندگی‌اش را به نگهداری از چرخش آسبادها اختصاص داده است؛ آسیاب‌هایی که با باد کار می‌کنند. او نگهبان این میراث کهن نشتیفان است اما نمی‌داند که تا کی زمان دارد؛ بویژه که هیچکس از نسل جوان هم، به نظر علاقه‌مند به این کار سخت روزانه نیست. بدون توجه منظم حاج علی‌محمد اعتباری، آسبادها که به شهر هویت داده‌اند و باعث شده‌اند تا نشتیفان در نقشه گردشگری قرار بگیرد، سرانجام یک روز از کار می‌افتند.

میراثی است که از ایران به اروپا رفت

«این هوای پاک و خالص است که باعث چرخش آسبادها می‌شود، همین هوای حیات‌بخشی که همه می‌توانند آن را تنفس کنند» این را اعتباری می‌گوید.

اتاقکی که آسبادها در آن می‌چرخند، از خاک رس طبیعی، کاه و چوب ساخته شده‌اند. این سازه‌های کهن بیشتر از هزار سال است که دانه‌های گندمی را آرد می‌کنند که همین‌جا در دشت‌های خواف، به عمل می‌آیند.

طراحی محور عمودی آسبادهای نشتیفان، احتمالا بازمانده از همان سازه‌ای است که ۵٠٠ سال قبل از میلاد توسط ایرانیان اختراع شد؛ طرحی که به آرامی در جهان گسترش پیدا کرد و بعدها توسط هلندی‌ها و دیگران اقتباس شد و با بوم آن‌ها سازگاری پیدا کرد.

پس می‌توان نتیجه گرفت آن‌چه در بخش‌هایی از اروپا به عنوان آسیاب‌های بادی شناخته می‌شود، میراثی است که از ایران به آن‌جا راه یافته است؛ از سرزمین‌هایی که باد در آن‌ها جولان می‌دهد؛ از نشتیفان خواف.

اعتباری از جهانگردی اروپایی به دیدن آسبادها آمده بوده، شنیده که «ایرانی‌ها از باد، باج می‌گیرند»

آردی که با انرژی پاک باد، آسیاب می‌شود

هر کدام از آسبادهای نشتیفان از هشت اتاقک تشکیل شده است، هر اتاقک دارای پره‌های عمودی شش‌تیغه است. وقتی که باد قوی و ثابت منطقه وارد اتاقک‌ها می‌شود، باعث چرخش تیغه‌ها شده و چرخش تیغه‌ها هم سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده آسیاب را می‌چرخاند. گندم‌ها در میان این سنگ بزرگ و سنگ زیرین آن، آرام آرام به آرد بدل می‌شوند؛ آردی که با انرژی پاک باد، آسیاب شده است. ارتفاع سازه‌ها حوالی ۶۵ فوت (بیشتر از 20 متر) می‌رسد.

این منطقه به خاطر بادهایش به خوبی شناخته شده است و اسم نشتیفان از کلمه‌ای به معنی نیش طوفان، برگرفته شده است.

در همه گستره شرق و جنوب استان‌های خراسان در ایران، تابستان، موسم بادهای 120 روزه است. این بادها، از پهنه وسیعی در سیستان جان می‌گیرند و به «دشت ناامید»(دق نمدی) در منتهی‌الیه خراسان‌جنوبی می‌رسند. بادهای ملایم دشت ناامید، سپس در مسیر خود وارد بادراهه‌ای ‌می‌شوند که از مجاورت دو رشته‌کوه شکل گرفته است؛ «اناردره» در استان فراه‌ افغانستان از یکسو و «پلنگ‌کوه» در خراسان‌جنوبی از سوی دیگر، مسیری ساخته‌اند که بادهای دشت ناامید با عبور از آن، به شکل بادهای توفنده بر سرتاسر شرق خراسان بوزند؛ از نهبندان تا سرخس و از تربت‌جام تا هرات. در همه این گستره وسیع، بادهای 120 روزه، با شدت و ضعف می‌وزند. این بادها که از خرداد ماه آغاز شده و تا شهریور ماه ادامه دارند، بر گستره‌ای از سیستان تا پیش از ارتفاعات نواحی شمالی خراسان می‌وزند.

بخشی از تاریخ زنده شرق ایران

با بادهای فراوان، آسبادها می‌توانند به راحتی نیروی کافی را برای چرخاندن سنگ‌های سنگین از باد بگیرند. با این وجود اگر آن‌ها به ژنراتور وصل شوند، امکان دارد مقدار کمی از الکتریسیته تولید کنند؛ آن‌قدری که احتمالا برای روشنایی لامپ هم کافی نیست.

امروزه توربین‌های تولید برق، کارایی بیشتری دارند که از طراحی‌هایی کارآمد برای به دست اوردن انرژی بیشتر استفاده می‌کنند؛ اما این چیزی از اهمیت آسبادها به عنوان سازه‌هایی باستانی کم نمی‌کند.

در سال ۲٠٠۲ آسبادهای نشتیفان به عنوان میراث ملی ایران برگزیده شدند، اما آینده آن‌ها همچنان نامشخص است. حاج علی‌محمد اعتباری نمی‌داند چه کسی قرار است از آسبادها نگهداری کند، وقتی که او رفته باشد و نباشد. اگر این اتقاق بیفتد، اگر پره‌های آسبادها از چرخش بیفتند، بخشی از تاریخ زنده شرق ایران گم می‌شود.

منبع: وب‌سایت مجله نشنال‌جئوگرافک

ترجمه: هستیا احمدی‌فرد